H Επαναφορά του Σταυρού Μαρτυρίου του Αγίου Αποστόλου Ανδρέου

Τα θεμέλια της Εκκλησίας των Πατρών κατ΄ ευδοκίαν του Θεού είναι πορφυρωμένα με το τίμιον αίμα του Πρωτοκλήτουτων Αποστόλων Αγίου Ανδρέου. Η εν Πάτραις Εκκλησία έχει το ακριβό προνόμιον να κατέχη τον τάφον του Πρωτοκλήτου, καθώς και την αγαν Κάραν αυτού και άλλα ιερά λείψανά του αλλά και το ιερόν ξύλον του Σταυρού του μαρτυρίου του. Είναι γνωστόν ότι ανέκαθεν η Εκκλησία του Χριστού τιμούσε (και φυσικά εξακολουθεί να τιμά) τα ιερά λείψανα των Αγίων, καθώς και ιερά αντικείμενα συνδεόμενα με την ζωήν των και μάλιστα με τον μαρτυρικόν θάνατον των εξ αυτών μαρτύρων. Και τούτο όχι άνευ λόγου, αφού, εκτός του ότι δια των τιμητικών προς αυτά εκδηλώσεων ενθυμείται ευλαβώς τον Αγιον και το μαρτύριόν του, αλλά και διότι τα ιερά αυτά αντικείμε- να λόγω της επαφής των με τον Άγιον έλαβον ιδιαιτέραν χάριν από τον Θεόν. Τούτο ε- πιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι δι’ αυτών ο Θεός επιτελεί ανά τους αιώνας τοις πιστεύουσιν πλήθος θαυμαστών σημείων (Ματθ. 16,17-18). Δια τον λόγον αυτόν ο Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας Αρσένιος (10ος αιώνας) απευθυνόμενος προς τον Απόστολον Ανδρέαν λέγει: “Μεμακάρισταικαι το φυτόν, εν ω προσεδέθης κακείνο γαρ χάριτος εγένετο μέτοχον, της σης ευμοιρήσαν αφής του σώματoς”. Έ τσι εξηγείται η καθιέρωσις της τιμίας αλύσεως του Αποστόλου Πέτρου (16 Ιανουαρίου), η εορτή της καταθέσως της τιμίας Ζώνης της Θεοτόκου (31 Αυγούστου) κ.α. Αλλά έτσι εξηγείται και το γεγονός της απερίγραπτης χαράς που ησθάνθη το χριστεπώ- νυμον πλήρωμα της πόλεως των Πατρών δια την επιστροφήν εκ της εσπερίας του Σταυ- ρού του Μαρτυρίου τους Πολιούχου της. Πριν όμως ασχοληθούμε με το εύσημον αυτό γεγονός κρίνομεν καλόν να σημειώσωμεν ολίγα τινά περί της ιστορίας του Σταυρού του Πρωτοκλήτου καθώς και περί του Σταυρι κού θανάτου αυτού, του σχήματος και της ύλης του σταυρού και περί του τρόπου σταυρώσεως του Αποστόλου.

Α) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΑΝΔΡΕΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1980

Ο Σταυρός του Αποστόλου, όπως ήτο φυσικόν, εφυλάσσετο εις Πάτρας ως πολύτιμον και ιερόν κειμήλιον από της σταυρώσεως του Αποστόλου - η ακριβής χρονολογία του οποίου είναι άγνωστος - μέχρι της εποχής της Φραγκοκρατίας. Κατά τα σκοτεινά δια την Ορθόδοξον Εκκλησίαν εκείνα χρόνια της Φραγκοκρατίας πολλά ιερά κειμήλιατης Ορθοδοξίας μετακομίσθησαν δια διαφόρους λόγους, μεταξύ των οποίων και ο Σταυρός του Αγίου Ανδρέου, εις την Δύσιν. “Κατά τα αρχεία του δουκάτουτης Βρουγουνδίαςο σταυρός μετακομισθείς εξ Αχαϊ ας, ε- τοποθετήθη εν τη Μονή Weaume πλησίον της Μεσσαλίας, οπόθεν μετηνέχθη εις την μονήν του Αγίου Βίκτωρος της αυτής πόλεως προ του έτους 1250” και παρέμεινε εκεί μέχρι της ημέρας της μεταφοράς του πάλιν εις Πάτρας. Κατά την Γαλλικήν επανάστασιν (1789) ερρίφθη εις την πυράν από τους επαναστάτας δια να καή, διεσώθησαν όμως μεγάλα τμήματα αυτού από διακινδυνεύσαντα ρωμαιο- καθολικό ιερέα, ο οποίος τα ανέσυρε από την πυράν.
Τα ούτω διασωθέντα τμήματα του σταυρού περιεκλείσθησαν εις μεγάλην θήκην σχή- ματος κανονικού σταυρού, οι δύο κεραίοι του οποίου διασταυρώνονται καθέτως - αύτη φυλάσσεται εις τον Παλαιόν Ι.Ν. Αγ. Ανδρέου Πατρών - και εναπετέθησαν εις υπόγειον κρύπτην του Αγίου Βίκτωρος εις Μεσσαλίαν. Ο σταυρός του Πρωτοκλήτου από της μεταφοράς του εις Μασσαλίαν ετιμάτο συνεχώς από τους εκεί χριστιανούς. Ώς παρατηρεί όμως ο Μητροπολίτης Νικόδημος “με την πάροδον των ετών και των γενεών εμειώθη το ενδιαφέρον τούτοκαι τα διασωθέντα τεμάχια του σταυρού δεν ήσαν πλέον εις συνεχή προσκυνηματικήν χρήσιν, αλλ’ ότως ειπείν εις μουσιακήν τοιαύτην”. 

 

Β) ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΚΛΗΤΟΥ

Ομόφωνος είναι η παράδοσις της Εκκλησίας ότι ο πολιούχος των Πατρών ετελείωσε τον θαυμαστόν βίον του εις Πάτρας με σταυρικόν θάνατον. Τόσον οι “Συναξαρισταί”(οι βιο- γράφοι δημαδή που εξιστορούν τους βίους των Αγίων δια να αναγιγνώσκωνται ούτοι κατά τας “λατρευτικάς “συνάξεις των πιστών”), όσον και οι υμνογράφοι, αλλά και αρχαία και μεταγεγνέστερα γραπτά μνημεία συμφωνούν ότι ο Άγιος “ετελειώθη” επί του σταυρού. Ενδεικτικά από τους Συναξαριστάς αναφέρομεν τα κάτωθι: Εις το α’ Συναξάριον του Μηναίου της 30ης Νοεμβρίου, ημέρας της μνήμης του Αγίου Ανδρέου, αναφέρονται τα εξής σχετικά: “...Ο Αιγεάτης (Ανθύπατος των Πατρών) σταυρώ προσηλώσας τον Απόστπολον της παρούσης ζωής εξιστά”. Εις το δεύτερο, το και εκτενέστερον, ο συναξαριστής σημειώνει: “Ο Ανθύπατος ...τον δια σταυρού θάνατον καταψηφίζεται του Αγίου,... ο δε Απόστολος ημείβετο (=απήντη- σε) χάριν ομολογών όσην της ομοιώσεως (τοις Εκείνου παθήμασι) και ότι τον του Ευαγγελίου δρόμον εις πέας ήγαγε και ότι την πίστιν ακαταίσχυντον τετήρηκε τω Δε- σπότη”. Από δε την υμνολογόιαν της εορτής αναφέρομεν. “Ποθήσας τον σταυρόν, Χριστού Μαθητά, * επορίσω τω σταυρώ σου * την ακήρατον βασιλείαν...” (τροπ. Ε’ ωδής ποίημα Ιωάννου Μοναχού) και το “Ίσοις εδοξάσθης πάθεσι * του Διδασκάλου, μάκαρ Ανδρέα, πάνσοφε *, δια γαρ σταυρού το θείον τέλος απείλη- φας... (τροπ. Θ’ ωδής, ποίημα Ιωάννου Μοναχού, δηλαδή του Αγίου Ιωάννου του Δα- μασκηνού, πιθανώτατα). Ενώ όμως έχομεν ομοφωνίαν δια το είδος του θανάτου του Αποστόλου, δεν συμβαίνει το ίδιον ως προς την ύλην, τον τρόπον της σταυρώσεως και το σχήμα του σταυρού. 

Γ) Η ΥΛΗ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Ως προς την ύλην ο Ιππόλυτος Ρώμης (β’αιών) αναφέρει ότι ο Απόστολος Ανδρέας “ε- σταυρώθη εις Πάτρας της Αχαϊ ας επ’ ελαίας όρθιος και θάπτεται εκεί”. Ο Επιφάνιος (10ος αιών) ομιλεί περί σταυρού, δεν διευκρινίζει όμως τ είδος του ξύλου του Σταυρού. Ο εκ Πατρών ιστυορικός Στέφανος Θωμόπουλος αναφέρει ότι μέχρι της Ελληνικής Επα- ναστάσεως του 1821 εδεικνύετο ελαιόδενδρον επί του οποίου κατά την τοπικήν παρά- δοσιν εσταυρώθη ο Απόστολος. Ο προαναφερθείς Αρσένιος Κερκύρας κάνει λόγον περί φυτού εις το οποίον προσεδέθη ο Απόστολος, χωρίς να αναφέρει το είδος του φυτού.Διασωθέντα δε αρχαία έγγραφα ομιλούν περί σταυρού και όχι περί δένδρου. Τέλος ο ερευνήσας ειδικός καθηγητής Α. Pons τα διασωθέντα εις την Βασιλικήν του Αγ. Βίκτω- ρος της Μεσσαλίας ξύλα του σταυρού απεφάνθη ότι “πρόκειται περί πεύκου Χαλεπίου, που φύεται εις την περιοχήν των Πατρών, είναι δε πολύ παλαιό ξύλο”. 

Δ) Ο ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΩΣΕΩΣ Αλλά και ως τον τρόπον της σταυρώσεώς του δεν υπάρχει ο μοφωνία. Ο β’ συναξαρι- στής Μηναίου του Νοεμβρίου σαφώς ομιλεί περί “προσηλώσεως” και όχι περί “προσ- δέσεως”. Το δεξιόν πέλμα του Αγίου Ανδρέου, το οποίον κατά την τοπικήν παράδοσιν της νήσου Κεφαλληνίας φυλάσσεται εις την αυτόθι Ι. Μονήν Αγίου Ανδρέου, φέρει ου- λήν εκ του καρφίου του μαρτυρίου του επί σταυρού. Οι ύμνοι της Εκκλησίας κάνουν λόγον δια σταύρωσιν του Αποστόλου, μη ομιλούντες δε περί προσδέσεώς του αφή- νουνμάλλον να εννοήσωμεν ότι οι υμνογράφοι έχουν υπ’ όψει των “προσήλωσιν επί σταυρού”. Μάλιστα οι στίχοι του Συναξαρίου του Μηναίου ομιλούν περί αντιστρόφου σταυρώσεως. Αντιθέτως αρχαία έγγραφα μνημεία σαφώς ομιλούν περί “προσδέσεως” του Αποστόλου επί του σταυρού. Διαβάζομεν επί παραδείγματι εις ένα παλαιοχριστιανικόν κείμενον, εις το “Μαρτύριον του Αγ. Αποστόλου Ανδρέου” των Πρεσβυτέρων και Διακό- νων των Εκκλησιών της Αχαϊ ας τα εξής σχετικά: “...Ο μακάριος Ανδρέας εστώς επί της γης και ατενές ορών εις τον σταυρόν εξέδυσεν ε- αυτόν και δέδωκε τα ιμάτια αυτού τοις δημίοις, τοις αδελφοίς παρακελευσάμενος του ηκείν τους δημίους και ποιείν τα εγκελευσθέντα αυτοίς, πόρρω γαρ ειστήκεισαν. Οίτι- νες προσελθόντες... διατείναντες τοις σχοινίοις το σώμα αυτού μόνον απέδησαν τους πόδας αυτού... Ανιάσαι γαρ αυτόν εβούλετο (ο ανθύπατος) ανηρτημένον, και εν τηνυ- κτί ζώντα αυτόν υπό κυνών κρεμάμενον βρωθήναι”. 

Ε΄ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Τέλος ως προς το σχήμα του σταυρού και εδώ υπάρχει αδιαφιλονίκητος άποψις. Υπάρ- χουν εικόνες εις Ι. Ναούς που παρουσιάζουν τον Απόστολον Ανδρέαν εις σταυρόν με κάθετα τα δύο ξύλα του και με την κεφαλήν προς τα κάτω (π.χ. εις την Μονήν Φιλαν- θρωπηνών της Νήσου Ιωαννίνων, εις την Λιτήν, ιστορηθείσαν περί το 1560. Εις την Κύ- προν και αλλαχού). Επίσης υπάρχουν οι στίχοι του Συναξαρίου της μνήμης του που αυ- τήν την άποψιν προβάλλουν. “Αντίστροφον σταύρωσιν Ανδρέας φέρει * φανείς αληθής ου σκιώδης αντίπους*. Κακκεφαλής (=με την κεφαλήν προς τα κάτω)τριακοστή Ανδρέ- ας έτλη”. Εξ αντιθέτου υπάρχουν γραπτά κείμενα της πολιάς αρχαιότητος, τα οποία σαφώς ομι- λούν περί του ότι ο Απόστολος εσταυρώθη όρθιος, όπως το προαναφερθέν του Ιππολύ- του Ρώμης (β’ αιών), “Ο Απόστολος Ανδρέας εσταυρώθη εις Πάτρας της Αχαϊας όρ- θιος...” Τέλος διάχυτος είναι σήμερα η αντίληψις ότι ο σταυρός του Αγίου Ανδρέου ήτο σχήμα- τος Χ. Ο καθηγητής Παναγιώτης Τρεμπέλας παρατηρεί σχετικώς ότι “η παράδοσις περί χρησιμοποιήσεως χιαστού σταυρού (Χ) κατά την εκτέλεσιν της επιβληθείσης εις τον Πρωτόκλητον ποινής, είναι πολύ μεταγενέστερα, προερχομένη εκ της Δύσεως και μόλις αναγομένη εις τον ΙΒ ή ΙΓ αιώνα. Η άποψις αυτή επεκράτησε τόσον πολύ ώστε ο χιαστί σταυρός να χαρακτηρίζεται πλέ- ον ως “σταυρός του Αποστόλου Ανδρέου”. Είναι ίσως αξιοσημείωτον το γεγονός ότι ε- νώ ο σταυρός του Αποστόλουτω 1980 ήλθε εις Πάτρας επί θήκης σχήματος κανονικού σταυρού, όταν εκρίθη καλόν να αντικατασταθή η θήκη του σταυρού, αντικατεστάθη υ- πό νέας μεγαλυτέρας και επιβλητικής μεν θήκης (σχεδιασθείσης από τον αρχιτέκτονα Νομικόν) αλλ’ εχούσης πλέον σχήμα Χ.

ΣΤ’) ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΑΦΙΞΙΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΕΙΣ ΠΑΤΡΑΣ

1. Τα προηγηθέντα της αφίξεως. Την 9/10/1979 επραγματοποιήθη συνάντησις του τότε Μητροπολίτου Πατρών κυρού Νικοδήμου μετά του Προέδρου της Γαλλικής Ιεραρχίας και ολοκλήρου της Ρωμαιοκα- θολικής Ιεραρχίας της Δυτικής Ευρώπης Καρδιναλίου και Αρχιεπισκόπου Roger Etchegaray εις Μεσσαλίαν δια να συζητήσουν και να κανονίσουν τα σχετικά με την επι- στροφήν του σταυρού εις Πάτρας. Κατ΄αυτήν ο Καρδινάλιος είπε εις τον Μητροπολίτην Πατρών “εφ όσον εκ Πατρών εκομίσθη ενταύθα ο σταυρός, ανήκει εις Πάτρας”. Της συ- ναντήσεως αυτής είχαν προηγηθή διαβουλεύσεις μεταξύ Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθο- λικών δια το θέμα αυτό και το έδαφος είχε προετοιμασθή. Σπουδαίον και θετικώτατος ρόλον και προς τα δύο πλευράς είχε διαδραματίσει ο εκ Πατρών καταγόμενος, τότε Γε- νικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ι. Μητροπόλεωψς Γαλλίας Πρωτοπρεσβύτερος Πανα- γιώτης Σιμιγιάτος. Ούτος αφού είχε επισκεφθή την υπόγειον κρύπτην του Ναού του Αγίου Βίκτωρος, όπως κατά μαρτυρίας ιστορικών (Στ. Θωμόπουλου, Κων/νου Τριανταφύλλου κ.αλ.) εφυλάσσετο ο σταυρός, διεπίστωσε ότι όντως εφυλάσσοντο εκεί τα κα- τάλοιπα του σταυρού του Αποστόλου, εντός θήκης σχήματος κανονικού σταυρούκαι ότι υπήρχε επιγραφή με ελληνικά γράμματα βεβαιούσα τούτο. Κατόπιν τούτου ο ειρημένος Πρωτοπρεσβύτερος ήλθεν εις επαφήν με τους Μητροπολί- τας Γαλλίας και πατρών και τους ενημέρωσε περί των ανωτέρω και ούτως ήρχισαν αι προσπάθειαι δια την επιστροφήν του σταυρού εις Πάτρας. Το Οικουμενικόν Πατριαρ- χείον Κωνσταντινουπόλεως και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδοςεενημερώθη- σαν επί του θέματος από τους Μητροπολίτας Γαλλίας και Πατρών και το Βατικανόν από τας Καθολικάς Εκκλησιαστικάς αρχάς της Μασσαλίας και επευλόγησαν την όλην προσπάθειαν. Τοιουτοτρόπως ήσαν όλα έτοιμα δια να καθαρισθούν κατά την προμνημο- νευθείσαν συνάντησιν του Καρδιναλίου της Μασσαλίας και του Μητροπολίτου Πατρών από κοινού η διαδικασία και ο επίσημος τρόπος παραδόσεως των φυλασσομένων εις Μασσαλίαν τμημάτων του σταυρού του Αποστόλου. Ως χρόνος της μετακομιδής ωρίσθη η 19η Ιανουαρίου του έτους 1980. Πράγματι την 18/1/1980 αεροπλάνον της Πολεμικής Αεροπορίας, διατεθέν υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως, ανεχώρησεν από το στρατιωτικόν αεροδρόμιον του Αράξου δια Μασσαλίαν μεταφέρον αντιπροσωπείαν της Ι. Μητροπόλεως Πατρών δια την παραλα- βήν και μεταφοράν του Σταυρού εις Πάτρας. Η αντιπροσωπεία απετελείτο εκ του Γενι-κού Αρχιερατικού Επιτρόπου Πρωτοπρ. Μιχαήλ Καραμπατάκη, του Προϊσταμένου του Ι.Ν. Αγίου Ανδρέου Πατρών Ιωάννου Τσακουμάγκου, του Εφημερίου του ανωτέρω Να- ού Φιλίππου Γουργουλιάτου, δυό Εκ/κών Συμβούλων του Ι. Ναού, αντιπροσώπων του Πατραϊ κού Τύπου και Τηλεοπτικού Συνεργείου της ΕΡΤ υπό τον Παναγιώτην Μυλωνάν. Ούτοι μετέβησαν αμέσως εις την κρύπτην της Ι. Μονής Αγίου Βίκτωρος της Μεσσαλίας, όπου εντός μιας υποβλητικής και κατανυκτικής “ατύπου” τελετής παρεδόθη εις την Ελ- ληνικήν αντιπροσωπείαν το ιερόν κειμήλιον. Εις την τελετήν αυτήν προϊστατο από πλευράς ορθοδόξου Εκκλησίας ο ορισθείς δια την περίπτωσιν αυτήν Έξαρχος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Μητροπολίτης Γαλλίας Μελέτιος και από πλευράς Ρωμαιο- καθολικής ο Καρδινάλιος Roger Etchegaray.
Ως εξής περιγράφει το γεγονός ο αυτόπτης μάρτυς, δημοσιογράφος Άγγελος Βλαχάκης εις την εφημερίδα “Πελοπόννησος” της 20/1/1980:

“... Αλησμόνητες στιγμές ζήσαμε στη Μασσαλία. Ο Σταυρός του Μαρτυρίου του Αποστόλου Ανδρέου περιήλθε εις ελληνικά χέρια! Σε μια πραγματικά συγκινητική σκηνή, στα υπόγεια του Ιερού Ναού Αγίου Βίκτωρος της Μασσαλίας, η Ελληνική αποστολή πα- ρελάμβανε το κειμήλιο. Θα άξιζε κάθε πατρινός να ζούσε εκείνες τις στιγμές!. Στην ημι- φωτισμένη κρύπτη, μέσα σε ένα μυστηριώδες Μεσσαωνικό περιβάλλον, δέκα μόνο Έλ-ληνες πήραν στα χέρια τους το βαρύ κιβώτιο με το Σταυρό και άρχισαν να ανεβαίνου- ντη σκάλα προς τον κύριο ναό, ενώ έψελναν το Απολυτίκιον του Αποστόλου Ανδρέα. Οι καθολικοί ιερείς...κοιτούσαν σιωπηλοί, με δέος την σκηνή....”.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μία ομάς χριστιανών της Μασσαλίας δεν ήθελε να φύγη ο Σταυ- ρός δια την Πάτρα και αντιδρούσε δυναμικά. Με εντολάς όμως και οδηγίας του Καρδι- ναλίου επετεύχθη τελικά η ασφαλής μεταφορά του κειμηλίου εις το αεροδρόμιον, χω-ρίς να αντιληφθούν οι αντιδρώντες το γινόμενον. Τα κατάλοιπα του Σταυρού είχαν το- ποθετηθεί εις κιβώτιον!

2) Άφιξις εις Άραξον και υποδοχή εις Πάτρας.

Την επομένην ημέραν Σάββατο 19/1/1980, επιβιβάσθησαν εις το ίδιον αεροπλάνον αι δύο αντιπροσωπείαι, των Ορθοδόξων και των Ρωμαιοκαθολικών συνοδεύουσαι τον Σταυρόν και περί την μεσηβρίαν της ιδίας ημέρας το αεροπλάνον προσεγειώθη εις το αεροδρόμιον του Αράξου, όπου εγένετο επίσημος υποδοχή. Παρών ήτο και ο τότε Μη- τροπολίτης Πατρών κυρός Νικόδημος. Μετά πάροδον ολίγων ωρών ο Σταυρός του Αποστόλου μετ’ επισήμου πομπής και επί καταλλήλως ηυτρεπισμένου ανοικτού μεγάλου αυτοκινήτου μετεφέρθη οδικώς εις Πά- τρας συνοδευόμενος από τα μέλη των δύο αντιπροσωπειών. Κατά την διαδρομήν από του Αράξου εις Πάτρας οι Ιερείς και οι κάτοικοι ενδιαμέσων χωριών υπεδέχοντο τον σταυρόν με ποικίλας εκδηλώσεις ευλαβείας, ενώ οι κώδωνες των εκκλησιών ηχούσαν χαρμοσύνως. Η πομπή αφού περιήλθε οδούς τινάς της πόλεως κατέληξεν εις την προ του περικαλ- λούς Ναού του Αγίου Ανδρέου ευρύχωρον πλατείαν, όπου είχε ήδη στηθή μεγάλη εξέ- δρα επί της οποίας είχον ήδη λάβει θέσιν ο προπορευθείς Μητροπολίτης Πατρών και άλλοι οκτώ Αρχιερείς και οι εκπρόσωποι των Πολιτικών, Στρατιωτικών, Δικαστικών, Εκ- παιδευτικών και λοιπών Αρχών και φορέων της πόλεως και του Νομού. Εις αυτούς προσετέθησαν, ευθύς ως κατέφθασεν η ιερά πομπή, ο Μητροπολίτης Γαλλί- ας, Έξαρχος του Οικουμενικού Πατριάρχου, ο Επίσκοπος Σασίμων Ιερεμίας, ο Πρωτοσύ- γκελλος της Ι. Μ. Γαλλίας Αρχιμ. Στέφανος Χαραλαμπίδης, ο Γενικός Αρχιερατικός Επί- τροπος αυτής Πρωτοπρεσβύτερος Παναγιώτης Σιμιγιάτος, ο Καρδινάλιος Roger Etchegaray, ο βοηθός του Επίσκοπος Ιάκωβος, ο Αρχιεπίσκοπος των εν Αθήναις (και Πάτραις) Καθολικών Νικόλαος Φώσκολος, ο προϊ στάμενος της εν Μασσαλία Βασιλικής του Αγ. Βίκτωρος Charles Seinturierκαι τινες άλλοι. Εν τω μεταξύ την ευρυχωροτάτην του προαυλείου του Ιερού Ναού πλατείαν και τας συ- νεχομένας προς αυτήν οδούς είχον κατακλύσει πλήθη ευσεβούς Λαού. Ευθύς αμέσως εψάλη δοξολογία και ακολούθως αντηλλάγησαν προσφωνήσεις μεταξύ του Μητροπολίτου Πατρών και του Καρδιναλίου και Αρχιεπισκόπου Μασσαλίας. Έπειτα, εν μέσω βαθυτάτης συγκινήσεως εισήλθον πάντες εις τον κατάμεστον παμμεγέθη Ιερόν Ναόν του Πρωτοκλήτου, όπου ετελέσθη Μέγας Πανηγυρικός Εσπερινός χοροστα- τούντος του εκπροσώπου αυτού Οικουμενικού Πατριάρχου Μητροπολίτου Γαλλίας, ό- στις και ωμίλησε επικαίρως μεταφέρων και τας Πατριαρχικάς ευχάς εις τον ενθουσιώ- ντα από αγαλλίασιν ευσεβή Λαόν των Πατρών. Την νύχτα ετελέσθη Αρχιερατική Θ. Λειτουργία υπό του εκ Πατρών καταγομένου Μη- τροπολίτου Κώου Ιεζεκιήλ, την δε πρωίαν της επομένης ημέρας (20/1/1980) μέγα Πολυαρχιερατικόν Συλλείτουργον, προξάρχοντος του οικείου Ιεράρχου, Μητροπολίτου Πατρών κυρού Νικοδήμου, παρουσία εκπροσώπου της Ελληνικής Κυβερνήσεως, του Υφυπουργού Εξωτερικών Ανδρέου Ζαϊ μη, και όλων των τοπικών Αρχών και πλήθους Λαού. Καθ’ όλην την διάρκειαν του Μεγάλου Εσπερινού, της νυκτερινής Θ. Λειτουργίας και καθ’ όλην την επομένην ημέραν 20 Ιανουαρίου 1980 προσήρχοντο άνευ διακοπής πλή- θη πιστών και προσκυνούσαν το χαριτόβρυτον και ιερώτατον ξύλον του Σταυρού του Ι-δρυτού της εν Πάτραις Εκκλησίας αρυόμενα την ακένωτον ευλογίαν του Πρωτοκλήτου των Αποστόλων, ο οποίος είθε να περιφρουρή και να φυλάττη και να σκέπη μέχρι της συντελείας των αιώνων την τιμώσαν Αυτόν πόλιν των Πατρέων και πάντας τους κατοι- κούντας και παρεπιδημούντας εν αυτή αλλά και τους απανταχού της γης ευσεβείς και ορθοδόξους χριστιανούς και τον κόσμον ολόκληρον και είθε να μας οδηγή ως άλλοτε τον αυταδελφόν του Πέτρον και τους πρώτους Έλληνας - Εθνικούς εις τον Μεσσίαν και Σωτήρας μας Χριστόν.
Ω δόξα και το κράτος εις τους αιώνας των αιώνων. 

Του Αρχιμανδρίτου Συμεών Χατζή, Πρωτοσυγκέλλου της Ι. Μ. Πατρών